تاریخ ادب عربی


نویسنده: دکتر محمد شیخ‌الرئیس کرمانی

تاریخ دانشی است که درباره گذشته‌ها بحث می‌کند و طبعاً شاخه‌ها و فروعی دارد. اگر احوال و اعمال حکومتها و سلاطین را مورد بررسی قرار دهد و از جنگ، صلح، پیروزی و شکست حکومتها و اقوام و ملل بر یکدیگر سخن بگوید و گزارش دهد، تاریخ سیاسی است؛ و اگر آداب و رسوم و اخلاق و عادات ملتها را در طول گذشت زمان رسیدگی و بیان کند، تاریخ اجتماعی است.
به همین ترتیب براساس وجهه نظری که مورخ دارد و به لحاظ زاویه دید او تاریخهایی با نامها و عناوین گوناگون خواهیم داشت. از جمله این تاریخها، تاریخ ادب است که در واقع تاریخ افکار و قرایح یک ملت است.
تاریخ ادب برای شناخت یک ملت و پی‌بردن به عمق افکار و ذوق و روحیات آن، بسیار دقیق‌تر از تاریخ عام یا تاریخ سیاسی است؛ زیرا تاریخ عام یا تاریخ سیاسی حوادث روبنایی و ظاهری یک ملت را در نظر دارد و ریشه و عللی را که موجب وقوع این حوادث شده تبیین نمی‌کند.
ذکر این نکته ضرورت دارد که اگر ما کلمه «أدب» را در معنی عام آن به کار بریم، تاریخ ادب، تاریخ زندگی و حیات عقلی و علمی و عاطفی یک جامعه است و شامل کلیه فرآورده‌های فکری و ذوقی ملتها می‌شود و اگر ادب را در معنی خاصّ آن به کار بریم - به شرحی که در معنی کلمه ادب گفتیم - در این صورت تاریخ ادب فقط شامل انتاجات ادبی و شرح حال شعرا و نویسندگان می‌گردد.
جرجی زیدان، تاریخ ادب را به معنای عامّ ادب تلقی کرده و می‌گوید: «تاریخ آداب لغت، تاریخ است از وجهه ادبی و علمی است و بنابراین شمول تاریخ ادب نسبت به کلیه دانشمندان، شاعران و نویسندگان، و نتایج افکار و قرایح آنها مسلّم است. » (1) لیکن شوقی ضیف و برخی دیگر، ادب را به معنای دوم آن (معنای خاص) تلقی نموده و تاریخ ادب عربی را در آن چهارچوب تحریر کرده‌اند.

1. دوره‌های ادب عرب
بیشتر مورخان ادب عرب، دوره‌های آن را به شرح زیر تقسیم کرده‌اند:

الف - دوره جاهلی:
از حدود 150 سال قبل از بعثت رسول گرامی (صلی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و ‌سلم) تا آغاز دعوت اسلامی (450 م یا 475 - 622 م).

ب - دوره صدر اسلام:
از بعثت رسول اکرم (صلی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و ‌سلم) تا پایان خلافت خلفای راشدین (40 هـ. ق).

ج- دوره اموی:
از آغاز استقرار خلافت بنی‌امیه و بنی‌مروان تا سقوط دولت اموی (132 هـ. ق).

د- دوره عبّاسی:
از آغاز حکومت عبّاسیان در سال 132 هـ. ق تا سقوط حکومت عبّاسی در بغداد به دست هلاکوخان مغول (656 هـ. ق).

هـ- دوره فترت یا دوره ترکی یا عصر انحطاط:
که از سقوط بغداد در سال 656 هـ. ق آغاز و به عصر حدیث یا دوره نهضت (1213 هـ. ق) پایان می‌یابد.

و- دوره نهضت یا عصر حدیث:
که از تاریخ 1213 هـ. ق - 1789 م آغاز و تا به امروز ادامه دارد. (2)
درباره‌ی مبدأ عصر حدیث برخی اصرار دارند، سال حمله ناپلئون به مصر و تصرف آن کشور توسط فرانسویان را آغاز این دوره بشناسند و در واقع یک عامل خارجی را مبدأ حرکت جدید در علم و ادب عرب معرفی کنند. ولی برخی دیگر منکر آن هستند و می‌گویند، مصر، جزئی از حکومت عثمانی بود و حکومت عثمانی در سال 1453 م قسطنطنیه را فتح کرده و ارتباط تنگاتنگ با ملل اروپایی داشت. دولت فرانسه در سال 1535 م معاهده‌ای با دولت عثمانی امضا کرد که تا سال حمله‌ی ناپلئون برقرار بود؛ بنابراین ارتباط عالم عربی که جزئی از حکومت عثمانی بود با اروپا، سالها قبل از حمله‌ی ناپلئون به مصر بود. (3)

2. تقسیمات عصر عبّاسی در ارتباط با ادب و شعر
مدت خلافت عبّاسی‌ها 523 سال است که از سال 132 هـ. ق یعنی سال قتل آخرین خلیفه اموی - مروان‌بن محمد، معروف به مروان حمار - و روی کار آمدن ابوالعباس سفاح آغاز، و با قتل معتصم بالله، آخرین خلیفه عبّاسی، در سال 656 هـ. ق به دست هلاکوخان مغول پایان می‌پذیرد.
در این فاصله زمانی اثر دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی و تسلط قدرت‌های عربی، فارسی و ترکی بر دربار خلافت عبّاسی، طبعاً آداب لغت عربی به اقتضای هر دوره و زمان تحوّلات و تغییرات به خود گرفته و دارای ویژگی‌های مناسب آن دوره شده است.
بر اثر این خصایص و امتیازات است که بزرگان و پژوهشگران لغت عرب، پنج قرن حکومت عبّاسی را به ادواری تقسیم کرده و برخی سه دوره، برخی چهار دوره و برخی پنج دوره را مشخص کرده‌اند.
جرجی زیدان می‌گوید: سه قرن اوّل عبّاسی هر کدام خصایص و امتیازاتی مخصوص به خود دارد که از قرون دیگر متمایز می‌گردند، ولی دو قرن پایانی احوال مشترکی دارد و روی این برداشت می‌توان، عصر عبّاسی را به چهار دوره تقسیم کرد:
عصر اوّل عبّاسی، از پیدایش دولت بنی‌عباس (132 هـ. ق) تا آغاز حکومت متوکّل عبّاسی ( 232 هـ. ق).
عصر دوّم عبّاسی، از آغاز حکومت متوکّل (232 هـ. ق) تا استقرار دولت آل بویه در بغداد (334 هـ. ق).
عصر سوّم عبّاسی، از استقرار آل بویه در بغداد (334 هـ. ق) تا ورود ترکان سلجوقی به بغداد (447 هـ. ق).
عصر چهارم عبّاسی، از ورود سلاجقه به بغداد (447 هـ. ق) تا سقوط خلافت عبّاسی به وسیله تاتارها (656 هـ. ق) (4).
دکتر عمر فرّوخ معتقد است که گرچه خلافت عبّاسیان از سال 132 هـ. ق تا 65 هـ. ق ادامه داشته، ولی در حقیقت از زمان خلافت متوکّل عبّاسی - اواخر سال 232 هـ. ق - حکومت مستقر در بغداد، دیگر حکومت عبّاسی نبوده؛ زیرا فرماندهان ترک از هر سو امر و نهی حکومت را در دست داشتند، و این بدان علّت بود که چون معتصم در سال 218 هـ. ق به خلافت رسید، در برابر نفوذ فارسی، اختیار سپاه و لشکر را با ترکان گذاشت و آنان را به تهتّک بر اوضاع مسلّط شدند، به طوری که وضع بغداد را آشفته کردند و ناچار شهر «سامرا» را به عنوان لشگرگاه برای آنان ساخت.
در ایام متوکّل، سلطه ترکها به نهایت رسید، به طوری که خلفا بازیچه دست آنها بودند که هر که را بخواهند از میان بردارند و هر که را بخواهند جانشین کنند. همین ترکان افسار گسیخته، شخص متوکّل را با توطئه پسرش منتصر به قتل رساندند و سپس برای خلفا عزّت و اعتباری نماند. (5)
در واقع عمر فرّوخ حکومت عبّاسی را در سال 232 هـ. ق. پایان یافته تلقی می‌کند و تا تصرّف بغداد توسط هلاکو، خلفا را آلت دست فارسیان شیعه و ترکان سنی می‌شناسد و دولتهای نوپا را به صورت دولتهایی که فقط از خلیفه به نامی اکتفا کرده‌اند و احیاناً هدیه‌ای می‌فرستند می‌داند، و سپس عصر عبّاسی را تا سال 923 که سلطان سلیم اوّل عثمانی، مصر را فتح کرده ممتد به حساب می‌آورد؛ زیرا می‌گوید بعد از سقوط بغداد ادامه تبعیت از خلافت اسلامی در مصر باقی بوده و با فتح مصر به دست سلطان سلیم خلافت جدید که خلافت عثمانی باشد پدیدار شده است. این دوره زمانی ممتد را به دوره‌هایی تقسیم می‌کنند که دوره اوّل آن به نام فترت عبّاسی اصیل از لحاظ زمانی مساوی عصر اوّل عبّاسی در تقسیم جرجی زیدان است.
دکتر شوقی ضیف عصور ادب عربی را به پنج دوره تقسیم کرده است: 1- عصر جاهلی، 2- عصر اسلامی، که از ظهور رسول‌اکرم (صلی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و ‌سلم) تا پایان دوره اموی را که دولت عربی استحکام گرفته و فتوحات اسلامی تکمیل شده، به این نام خوانده است، 3- عصر عبّاسی که از سال 132 هـ. ق تا سقوط بغداد به دست تاتارها تا سال 656 هـ. ق امتداد دارد. 4- عصر انحطاط یا فترت که از سقوط بغداد تا حمله فرانسه به مصر (1213 هـ. ق 1798 م) را شامل می‌شود. 5- عصر حدیث که تا زمان ما امتداد دارد.
سپس برای عصر عبّاسی تقسیماتی نقل می‌کند که عصر اوّل عبّاسی، همان 132 تا 232 هـ. ق به شمار می‌رود، ولی عصر دوّم عباسی، به قولی تمام باقی عمر خلافت عبّاسی و به قولی تا سال 334 که آل‌بویه بر بغداد مسلّط شدند، حساب شده و عصر سوّم، بقیه مدّت خلافت عبّاسی محسوب شده است.
همچنین عصر سوم عبّاسی را به نقل شوقی ضیف، برخی نویسندگان به دو دوره تقسیم کرده‌اند، که دوره اوّل تا ورود سلاجقه به بغداد (447 هـ. ق) و دوره دوّم تا آخر خلافت عبّاسی (656 هـ. ق) به حساب آمده است. (6)
بروکلمان عصر ادب اسلامی را به پنج دوره تقسیم می‌کند:
1- عصر شکوفایی ادب در عراق در عصر عبّاسی تقریباً از سال 750 - 1000 م
2- عصر شکوفایی دوّم ادب، تقریباً از 1000 م تا سقوط بغداد
3- عصر ادب عربی از تسلط مغول تا فتح مصر به دست سلطان سلیم (517 م)
4- عصر ادب عربی از سال 1517 م تا اواسط قرن نوزدهم
5- عصر ادب عربی حدیث
این محقق ادب امّت عربی را تا پایان دوره اموی مستمر می‌داند و معتقد است که ادب عربی، تا آغاز حکومت عبّاسیان تغییر چندانی نکرده است؛ از این رو ادب امّت عربی را، از ادب اسلامی که از دوره عبّاسیان آغاز شده، جدا کرده و ادب امّت عربی را از آغاز تا سقوط اموی‌ها می‌داند. (7)

پی‌نوشت‌ها:

1. جرجی زیدان، تاریخ آداب‌اللغة‌العربیه، جزء اوّل، ص 14.
2. ترجانی‌زاده، احمد، تاریخ ادبیات عرب، ص 20 و 21 و آذرشب، محمدعلی، الادب العربی و تاریخه حتی نهایه العصر الأموی، ص 13.
3. شکیب انصاری، محمود. تطوّر الادب العربی المعاصر، ص 9.
4. جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج 2، جزء 2، ص 317.
5. عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی، جزء 2، ص 33 و 34.
6. شوقی ضیف، تاریخ الادب العربی، (العصر الجاهلی)، ص 14.
7. بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، با ترجمه: دکتر عبدالحلیم نجّار، جلد اوّل، جزء 1، ص 37 و 38.
منبع مقاله :
شیخ‌الرئیس کرمانی، محمد؛ (1388)، شعر شیعی و شعرای شیعه در عصر اول عباسی، تهران، انتشارات اطلاعات، چاپ اول