آجروميه
نويسنده: آذرتاش آذرنوش     
شماره مقاله:84 از مقالات دایرة المعارف بزرگ اسلامی جلد: 1

آجُرّومِيّه، عنوان اختصاري رسالة المقَّمه الآجروميه في مبادي‌ء العربيه در نحو كه آن را ابوعبدالله محمد بن محمد بن داوود صَنْهاجي (672 ـ723ق/1273ـ1323م) معروف به ابن آجُرُّوم (ه‍ م) در مكه تأليف كرده است.
نسخ خطي و شروح متعدد آجروميه (كه گاه جَروميه خوانده مي‌شود) بر شهرت شگفت‌آور آن دلالت دارد. كوتاهي و سادگي نسبي متن، حفظ آن را آسان ساخته و به همين جهت، از قرنها پيش در بخش باختري جهان اسلام، به خصوص شمال آفريقا و لبنان و حتي نجف، نوآموزان نحو عربي، آن را پاية تحصيلات خود قرار مي‌داده‌اند.
چاپها و شروح اين كتاب متعدد است. حاجي خليفه (ص 1796) در ابتداي قرن 11ق/17م از 28 تن كه بر اين كتاب شرح، يا حاشيه، يا حاشيه بر حاشيه نوشته‌اند و يا آن را به نظم درآورده‌‌اند ياد مي‌كند. بر اين كتاب احتمالاً بيش از 60 شرح نوشته‌اند. بروكلمان (2/308 به بعد؛ ذيل 2/332 به بعد) به 57 شرح، چند تتمه و 4 ارجوزة آجروميه اشاره مي‌كند (ابن شنب در دائره‌المعارف الاسلاميه، ذيل ابن آجروم، 11 شرح چاپ شده را برشمرده، قس: بستاني).
اين كتاب در باختر زمين نيز از شهرت خاصي برخوردار است، زيرا اروپائيانِ سده، 16م نخستين اطلاعات خد را در نحو عربي، از طريق آجروميه، نيز كتابهاي كافية ابن حاجب، تصريف زنجاني و العوامل المائه جرجاني كسب كرده‌اند. آجروميه كه در اروپا به Agrumia, Gjarumia, Girumia معروف شده بود، نخست در 1001ق/1593م در رم به چاپ رسيد. در 1019ق/1610م چاپ مجددي همراه با ترجمة لاتين آن انتشار يافت. سپس در 1026ق/1617م و 1041ق/1631م 2 چاپ و 2 ترجمة لاتين ديگر از آن در رم عرضه شد (تروپو، I/359). نخستين چاپ و ترجمة فرانسوي آن در 1249ق/1833م در پاريس، و اولين ترجمة انگليسي، در 1269ق/1853م در كمبريج صورت پذيرفت (دربارة ديگر چاپهاي اروپايي، نك‍ : دائره‌المعارف الاسلاميه).
اين كتاب كه مجموعاً بيش از 100 صفحه نيست، به 2 بخش تقسيم شده است: بخش اول تركيبي از صرف و نحو است كه در آن عنايت بيشتري به جانب صرفي شده است و بخش دوم اساساً نحو و اعراب كلمات است. سيوطي اظهار مي‌دارد كه با مطالعة كتاب دريافته است كه مؤلف در نحو «مذهب كوفي» داشته، زيرا مثلاً لفظ «خفض» را به جاي «جر» به كار برده و فعل امر را، برخلاف بصريان، معرب پنداشته است (سيوطي، ص 102).

مآخذ: بروكلمان، ذيل؛ بستاني (فؤاد افرام)؛ حاجي خليفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ دائره‌المعارف الاسلاميه؛ سركيس، معجم المطبوعات العربيه، 1/25؛ سيوطي، جلال‌الدين، بغيه الوعاه، قاهره، 1908م؛ نيز:
Troupeau, G., «Trois traductions latines de la `Muqaddima’ d’ibn A?urrùm», Etudes d’Orientalisme dédieés à la mémoire de lévi-Provençal, paris, 1962.
آذرتاش آذرنوش