ادبیات
تاریخ انتشار : 1385/5/4
بازدید : 915
منبع : گذشته، حال و آینده حوزه در نگاه رهبری219 , جمعی از نویسندگان

علوم ادبی: نحو، صرف، معانی، بیان، بدیع، عروض، قافیه، خط و انشا و دواوین شعرا و رسائل بلغا، از نخستین دانشهایی بودند که مورد توجه و اهتمام دانشوران شیعی قرار گرفت. پایه گذار علم نحو، ظالم بن ظالم مکنّی به ابوالاسود دوئلی است که از بزرگان تابعان و از شیعیان مخلص علی(ع) است که با راهنمایی حضرتش این امر را به عهده گرفت.(1).
پس از ابوالاسود دوئلی، پیشوای نحویان بصره، خلیل بن احمد صاحب عوامل و پیشوای نحویان کوفه، محمدبن حسن رواسی، صاحب کتاب الفصل و استاد کسائی و فرّا، هر دو شیعه بودند. یحیی بن زیاد الاقطع معروف به فرّا نحوی (م:207.ه.ق.) وابوالعباس مبرّد (م:286ه.ق.) صاحب کتابهای کامل، معانی القرآن، المقصور والممدود، الاشتقاق، القوافی، اعراب القرآن و کتاب الرد علی سیبویه، شاگرد مازنی و ابی حاتم سجستانی و از شیعیان اهل بیت است.
مبرّد محضر امام رضا(ع) را درک کرده و اسماعیل صفّار از او روایت می کند. آثار خلیل، رواسی، فرّاء و مبرد در شمار متون درسی بودند، چنانکه از شواهد و قرائن تاریخی به دست می آید، آنان از روی آثار خود تدریس می کردند.
نیز شیخ ابوعلی فارسی فسوی (288 - 377ه.ق.) از ادبای بزرگ شیعه و پیشوای علمای نحو زمان خود بوده است. وی معاصر با شیخ مفید و متنبی، شاعر معروف است. سید رضی نحو را از او آموخت و فارسی در اواخر عمر به ناحیه فارس رفت و از همنشینان عضدالدوله بویهی شد و کتاب الایضاح والتکمله را در نحو برای او نوشت.(2) ابن جنّی، صاحب بن عباد، جوهری، قاضی ابوالقاسم قنوخی، ابومحمد فزاری نحوی و خود عضدالدوله بویهی، همه از شاگردانِ اویند. فارسی، بیش از 130 اثر ادبی از خود به یادگار گذاشت.(3) و بیشتر آثار وی می توانست در آن زمان به عنوان متون درسی در حوزه های علمی شیعه در قلمرو آل بویه، بخصوص در بغداد مورد استفاده قرار گیرد.
صاحب بن عباد، از شاگردان برجسته ابوعلی فارسی، با نوشتن کتاب محیط اللغه، به علم لغت جنبه فنی داد و ابن جنّی شاگرد دیگر وی، کتاب اللمع فی النحو را نوشت که از متون درسی بوده است.(4).
احمدبن عمران، مشهور به اخفش اوّل، (م:پیش از سال 250ه.ق.) از اساتید بنام حوزه های درسی شیعه بود. ابوعبدالله حسین بن احمدبن خالویه همدانی، صاحب کتاب الآل و کتاب مستحسن القراءات والشّواذ و کتاب الاشتقاق، از نحویان برجسته شیعی است که در طبقه سوم علمای ادب قرار دارد و از شاگردان ابن درید و نقطویه و ابی بکر بن انباری است و در سال 370 در حلب درگذشت. وی از نویسندگان برجسته متون ادبی و از مدرسان علم ادب است.
در سده های دوم تا پنجم، ما با پیشوایان برجسته علوم ادب در حوزه های علمی شیعه رو به رو می شویم، که آثارشان به عنوان متون درسی در کنار آثار دیگر نویسندگان و صاحب نظران مسلمان تدریس می شد، ولی از آن پس، حوزه ها در تدوین متون درسی مناسب، در این رشته، پا واپس نهاد و این بی اهتمامی، تا به امروز ادامه داشته است. به همین لحاظ، به جز یکی دو رساله کوچک که در عصر صفوی نوشته شده اند و به عنوان متون درسی مقدماتی حوزه های علمی شناخته شده اند، از جمله: فوائد الصمدیه اثر شیخ بهائی (متولد: 953ه.ق) و عوامل ملا محسن، کتابهای درسی دیگر حوزه، همه به دست دانشوران اهل سنّت نوشته شده اند.
مقامات ابومحمد قاسم حریری (446 - 516ه.ق.)، مطوّل فی شرح تلخیص المفتاح خطیب دمشقی و مختصر آن اثر سعدالدین مسعود تفتازانی (712 یا 722 - 792 یا 793ه.ق.) از علمای شافعی، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، قطر الندی وبَلُّ الصّدی و نیز شرح قطرالندی اثر جمال الدین عبداللّه بن یوسف، معروف به ابن هشام انصاری (780 - 861ه.ق.) الاجرومیّه فی قواعد العربیه اثر محمدبن داود صنهاجی، الکافیه فی النحو والشافیه، نوشته ابو عمر عثمان بن ابی بکربن یونس، مشهور به ابن حاجب نحوی (م:646ه.ق.) والفیه اثر منظوم جمال الدین ابوعبداللّه محمدبن عبدالله بن مالک الکوفی (672ه.ق.) شرح آن بهجة المرضیه فی شرح الفیه، اثر جلال الدین سیوطی، تصریف عزّالدین زنجانی (م:665ه.ق.) شرح نظام بر شافیه، انموذج جاراللّه زمخشری (م:467 - 538ه.ق.) از علمای شافعی، شرح جامی بر کافیه، مصباح مطرزی و شرح ارجوزه جزری در عروض و قافیه از آثار ادبی هستند که به دست علمای اهل سنت نوشته شده اند و بیشتر آنها، همزمان با حوزه های شیعی، در ممالک دیگر اسلامی، از جمله مصر تدریس می شدند.
با این حال، مفهوم آن این نیست که حوزه های شیعه ادیب و سخن پرداز و سخن شناس و شاعر نداشته است. صدها ادیب صاحب دیوان و سخنور در طول قرنهای گذشته در دامن حوزه ها پرورش یافته اند. به هر حال، مقتضای رشد یکدست دانشها و ارتباط فرهنگستانی آنان با یکدیگر و تقویت جنبه کاربردی آنها ضرورت تجدید نظر در متون درس حوزه در زمینه علوم ادب را غیر قابل انکار کرده است.

پینوشتها:

1. (تأسیس الشیعه)، سید حسن صدر 40/، اعلمی.
2. (همان مدرک).
3. (اعیان الشیعه)، سید محسن عاملی، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت.
4. (بحارالانوار)، علامه مجلسی، ج 105، اجازه شهیدثانی به شمس الدین ابی جعفر محمدبن شیخ تاج الدین.
کلمات کليدي
ادب
نحو
ادبی
علوم ادب
شیعه
شیعیان
حوزه‌های علمی شیعه