براعت‌استهلال
جلد: 11
نويسنده: اصغر دادبه
بَراعَت‌ِ اِسْتِهْلال، يكى از صنايع بديع معنوي. براعت در لغت به معنى كامل شدن در هنر و فضل ( غياث اللغات، ذيل براعت) و نيز به معنى تفوق و برتري است (تهانوي، 1/135). استهلال مصدر باب استفعال به معنى ديدن هلال و بانگ كردن كودك (زوزنى، ذيل استهلال)، يا آواي نوزاد است بدانگاه كه از مادر زاده شود (تهانوي، همانجا). در دانش بديع و در «علم تقريض كه عبارت است از دانستن كيفيت انشاي شعر» (آملى، 1/168)، براعت استهلال از فروع صنعت حسن ابتدا و اخص از آن است (سيوطى، الاتقان..، 3/363؛ تقوي، 214) و مراد از اين صنعت آن است كه آغاز سخن، مناسب حال گوينده و متناسب با مقصود وي باشد و مقدمه بر مسائل و مباحثى دلالت كند كه در متن (ذي المقدمه) بيان مى‌شود و موردبحث قرار مى‌گيرد (تفتازانى، المطول، 406، مختصر...، 212؛ جرجانى، 45؛ سيوطى، همانجا؛ كاشفى، 133)؛ بدين‌معنا كه نويسنده يا شاعر با الفاظى دلپذير و بديع و با اشاراتى لطيف، مقدمه‌اي مناسب و متناسب با موضوعى كه مى‌نويسد و مى‌سرايد، ترتيب دهد، بدان‌سان كه شنونده و خوانندة صاحب ذوق سليم دريابد كه مقصود او چيست و در ادامة سخن چه خواهد گفت (آملى، 1/175-176؛ تهانوي، 1/135؛ معزي، 112). چنانكه بهترين ابيات، بيتى است كه چون صدر آن را بشنوند، قافية آن را تشخيص دهند (جاحظ، 1/116) و بدين‌سان ادامة سخن را پيش‌بينى كنند.
براعت استهلال گونه‌اي تناسب و مراعات نظير است كه به سر آغاز سخن اختصاص دارد و از تناسب و هماهنگى مقدمه - اعم از ديباچة كتاب، تشبيب قصيده، پيش درآمد مقاله و خطابه - با متن خبر مى‌دهد (تفتازانى، همانجاها؛ ابن ابى الاصبع، 168؛ همايى، 1/303). قرآن شناسان سورة مبارك فاتحة الكتاب (2) را نمونة برجستة براعت استهلال به شمار آورده‌اند؛ بدين‌معنا فاتحة الكتاب، مقدمه‌اي است بر قرآن كريم كه مشتمل بر تمام مقاصد قرآن است (سيوطى، معترك...، 1/58، الاتقان، 3/363-364؛ تهانوي، 1/136) و داراي صنعت براعت استهلال، چنانكه «رَب‌َّ الْعالَمين‌َ» و «اَلرَّحْمن‌ِ الرَّحيم‌ِ» اشارت است به معرفت خدا و صفات او؛ «مالِك‌ِ يَوْم‌ِالدّين‌ِ»، اشارت است به معاد؛ «ايّاك‌َ نَعْبُدُ وَ ايّاك‌َ نَسْتَعين‌ُ» بيانگر معرفت عبادت و انقياد به امر خداست؛«اِهْدِنَا الصَّراطَ الْمُسْتَقيم‌َ»حاكى از علم‌سلوك‌است؛«اَنْعَمْت‌َ عَلَيْهِم‌ْ» از مردم سعادتمند گذشته خبر مى‌دهد كه از خدا اطاعت كرده‌اند؛ «غَيْرِ الْمَغْضوب‌ِ... (تا پايان سوره)» اشارت است به مردم تيره‌بختى كه درگذشته مى‌زيسته، و عصيان ورزيده‌اند (سيوطى، همانجا؛ معزي، 113). همچنين قرآن شناسان جميع فواتح سور قرآن را متناسب با موضوع و محتواي آنها، همة سوره‌ها را داراي صنعت براعت استهلال دانسته‌اند (على‌خان مدنى، 1/34؛ نيز نك: خطيب قزوينى، 429؛ سيوطى، معترك، همانجا).
از نمونه‌هاي برجستة صنعت براعت استهلال در شعر فار سى يكى مقدمة داستان رستم و سهراب (فردوسى، 2/169) است و ديگري مقدمة داستان رستم و اسفنديار (همو، 6/216): در مقدمة داستان رستم و سهراب از طرح فلسفة مرگ و حكايت قضا و قدر، خوانندة صاحب ذوق سليم درمى‌يابد كه سخن دربارة مرگى نابهنگام است؛ و در مقدمة داستان رستم و اسفنديار آشكار مى‌شود كه از حادثه‌اي بزرگ و نامبارك سخن خواهد رفت. همچنين از نمونه‌هاي بسيار خوب‌ِ اين صنعت مطلع غزلى است از حافظ (شم 390): افسر سلطان گل پيدا شد از طرف چمن {} مقدمش يارب مبارك باد بر سرو و سمن
اين بيت اشارت دارد به جلوس پادشاهى بر تخت سلطنت كه حافظ از او اميد دادگري و هنرپروري داشته است.
صنعت براعت استهلال را از آن‌رو بدين‌نام خوانده‌اند كه سخن آراسته بدان، سخنى است كه بر ديگر سخنها برتري دارد؛ و همانندي اين صنعت به آواي كودك در آغاز تولد، آن است كه چون كودك آوا برآورد، نخست وجود خود را اعلام مى‌دارد، سپس روشن مى‌شود كه پسر است، يا دختر و صنعت براعت استهلال هم نخست، اعلام مى‌دارد كه حكايتى درخور توجه و مسأله‌اي مهم در پيش است و سپس معلوم مى‌سازد كه مضمون و محتواي درخور توجه نوشته يا سروده چيست.
مآخذ: آملى، محمد، نفايس الفنون، به كوشش ابوالحسن شعرانى، تهران، 1377ق؛ ابن ابى الاصبع، عبدالعظيم، تحرير التحبير، به كوشش حفنى محمد شرف، قاهره، 1383ق؛ تفتازانى، مسعود، مختصر المعانى، استانبول، 1317ق؛ همو، المطول، چ سنگى، تهران؛ تقوي، نصرالله، هنجار گفتار، اصفهان، 1363ش؛ تهانوي، محمداعلى، كشاف اصطلاحات الفنون، به كوشش اشپرنگر، كلكته، 1862م؛ جاحظ، عمرو، البيان و التبيين، به كوشش عبدالسلام محمدهارون، قاهره، 1367ق/ 1948م؛ جرجانى، على، التعريفات، بيروت، 1408ق/1988م؛ حافظ شيرازي، ديوان، به كوشش محمد قزوينى و قاسم غنى، تهران، 1367ش؛ خطيب قزوينى، محمد، التلخيص فى علوم البلاغة، به كوشش عبدالرحمان برقوقى، بيروت، 1904م؛ زوزنى، حسين، المصادر، به كوشش تقى بينش، مشهد، 1345ش؛ سيوطى، الاتقان، به كوشش محمدابوالفضل ابراهيم، تهران، 1363ش؛ همو، معترك الاقران، به كوشش احمد شمس‌الدين، بيروت، 1408ق/1988م؛ على‌خان مدنى، انوار الربيع فى انواع البديع، به كوشش شاكر هادي شكر، نجف، 1388ق؛ غياث اللغات، غياث‌الدين محمد رامپوري، بمبئى؛ فردوسى، شاهنامه، به كوشش برتلس، مسكو، 1963م؛ قرآن كريم؛ كاشفى، حسين، بدايع الافكار فى صنايع الاشعار، به كوشش جلال‌الدين كزازي، تهران، 1369ش؛ معزي، نجفقلى، درة نجفى، به كوشش حسين آهى، تهران، 1355ش؛ همايى، جلال‌الدين، فنون بلاغت و صناعات ادبى، تهران، 1361ش.
اصغر دادبه