آداب آلعربيه في القران التاسع عشر

نويسنده: آذرتاش آذرنوش     

اَلآدابُ الْعَرَبِيَّهُ فِي الْقَرْنِ التّاسِع عَشَر، كتابي ادبي به زبان عربي تأليف لُويس شَيخو (1275ـ1346ق/1859ـ1927م)، از آباء يَسوعي لبنان. وي كه خود مؤسس مجلة المشرق بود، طي سالهاي 1325ـ 1328ق/1907ـ1910م به انتشار سلسله مقالاتي دربارة نويسندگان و شاعران و اوضاع ادبي (سدة 13ق/19م) در همان مجله پرداخت و سپس مجموعة آن مقالات را در دو جلد انتشار داد: جلد اول، شامل 1214ـ1287ق/1800ـ1870م، بيروت، المطبعه الكاثوليكيه، چ 1، 1236ق/1908م، چ 2، 1342ق/1924م، 140 ص و يك مقدمة 2 صفحه‌اي به زبان فرانسه؛ جلد دوم، شامل 1287ـ 1318ق/1870ـ1900م، بيروت، المطبعه الكاثوليكيه، چ 1، 1328ق/1910م، چ 2، 1345ق/1926م، 192ص.
شيخو از 1344ق/1925م كار بررسي در ادبيات معاصر عرب را از سرگرفت و در سالهاي بيست و سوم و بيست و چهارم مجله (1344ـ 1345ق/1925ـ1926م)، مقالاتي دربارة تاريخ ادبيات عربي در ربع اول سدة 20م (ربع دوم سدة 14ق) نگاشت كه مجموعة آنها نيز زير عنوان تاريخ الآداب العربيّه في الرّبع الأوّل...، در 208 ص در 1345ق/1926م در بيروت انتشار يافت. در اين سال مجموعة هر 3 كتاب يكجا تجليد و منتشر شد. هر يك از اين مجلدات نيز شامل فهرست اعلام عربي (به تفكيك مسلمانان از نصرانيان)، اعلام خاورشناسان (به خط عربي و لاتيني) و نامهاي جغرافيايي است، اما در كتاب سوم به يك فهرست عام اكتفا شده است.
اهميت كتاب شيخو در آن است كه تا سال انتشار آن در المشرق، هيچ اثر مشابهي به زبان عربي تأليف نيافته بود و شرح احوال بزرگان شعر و ادب عرب، در جُنگها و كتب تراجم و گاه مجلات و يا كتابهاي مربوط به علوم ديگر پراكنده بود و هنوز مفهوم «تاريخ ادبيات» به صورت تاريخهاي اروپاييِ سدة 13ق/19م، در خاورزمين نضج نيافته بود. شايد تنها اثري كه با مقدمات كتاب شيخو هم عصر و قابل قياس است، سخنراني كُرد علي در پاريس (1328ق/1910م) باشد كه بعدها در غرائب الغرب او چاپ شد (دمشق، 1328ق/1910م، ص 94ـ112). در اروپا تاريخهاي متعددي دربارة ادبيات عرب تأليف شده بود (مثلاً هامرپورگشتال، وين، 1272ق/1856م؛ هُوار، پاريس، 1320ق/1902م؛ بروكلمان، ويمار، 1319ق/1902م؛ پيتزي، ميلان، 1321ق/1903م؛ نيكلسون، لندن، 1325ق/1907م و جز اينها)، اما اين مؤلفان كمتر به ادبيات معاصر پرداخته‌اند (قس: بروكلمان «تاريخ ادبيات عرب»، 2/620 به بعد كه بسيار مختصر است و بعدها در «ذيل» آن كتاب تكميل شده؛ نيكلسون «تاريخ ادبيات عرب» گرچه فصل آخر كتاب را به عصر مغول تا زمان حال اختصاص داده، اما از زمان حملة ناپلئون به مصر پيش‌تر نيامده است). شيخو كه زبان فرانسه را نيك مي‌دانسته، گويا به نوشته‌هاي موجود در ديگر زبانها عنايتي نداشته است و تنها چند بار از تاريخ ادبيات هوار استفاده كرده است.
فصل اول و دوم جلد اول به بررسي عواملي كه «نهضت» عربي را موجب گرديد ــ مانند برخي حوادث چون حملة ناپلئون، ايجاد صنعت چاپ، فعاليت مدارس مسيحي در كشورهاي گوناگون عرب، پيدايش انجمنهاي گوناگون در شرق و غرب، اقدام خاورشناسان به تأليف در ادبيات عرب و جز آن ــ اختصاص دارد. همين روش در آغاز فصلهاي بعد و در مقاطع تاريخي معين تكرار شده و در خلال گفتارها به شرح احوال اديبان هر دوره اشاره گرديده است. مؤلف در پايان هر فصل بخش نسبتاً مفصلي به خاورشناسان اختصاص داده است. روش كار در جلد دوم عيناً مانند روش جلد اول است، جز اينكه تفكيك ميان اديبان هر كشور، خاصه تمايز ميان اديبان مسلمان و مسيحي در جلد دوم، بارزتر است. كتاب سوم كه دربارة ادبيات عرب در آغاز سدة 14ق/20م است (شامل حوادث مهمي چون 2 جنگ جهاني، اضمحلال امپراتوري عثماني، پيدايش چند كشور مستقل عربي و مانند آن)، به 3 «قسم» (برحسب زمان) و چندين «بحث» و «باب» بخش شده است. هر فصل با بررسي انگيزه‌هاي تحول در آن دوره آغاز مي‌گردد و به شرح احوال اديبان (بيش‌تر مسيحيان و تأثير آنها در ادبيات عرب) ختم مي‌شود. آخرين جزء اين كتاب (بحث سوم، ص 139ـ 185) دربارة نويسندگان و شاعران و اوضاع ادبي در زمان مؤلف است.
عنايت آشكار شيخو به اديبان و شاعران مسيحي و منسوب ساختن بسيار از بزرگان به آيين نصراني (به ويژه در كتاب شعراء النّصرانيه، ج 1، في الجاهليه، بيروت، 1343ق/1924م؛ ج 2، في‌الاسلام، بيروت، 1345ق/1926م) پيوسته موجب انتقاد نويسندگان مسلمان بوده است.

مآخذ: در متن مقاله.
آذرتاش آذرنوش