کتاب «نقش قرآن در تکامل نقد ادبی» نوشته «سعد زغلول» با ترجمه دکتر علی اوسط ابراهیمی از سوی موسسه بوستان کتاب منتشر و روانه بازار نشر شد.اثر حاضر، تکامل علوم ادبی را در پرتو قرآن مجید، به تفصیل بررسی می کند.

زمینه هایی که توجه محققان، در عصر حاضر به آنها جلب شده، زمینه نقد ادبی نزد عرب هاست و آن به طور کلی، میدان ذوق ادب عربی و تجزیه و تحلیل متون آن و آشکار کردن آنچه از هنر و زیبایی در آن وجود دارد و شناسایی پایه های نظری است که این ذوق و تحلیل بر آن استوار است.
 
بر اساس مطالب کتاب، نخستین گامی که تحقیقات دانشگاهی مصری در این زمینه برداشت، توجه به آثار مولفان نقد ادبی، مانند ابن سلام، جاحظ، آمدی، قاضی جرجانی، ابوهلال عسکری، عبدالقاهر جرجانی و دیگران، کسانی که در ماهیت شعر و بیان عربی و مقایسه میان شاعران، قلم زدند و نیز افرادی در زمینه طبقه بندی فنون صنایع ادبی و توضیح اسرار بلاغت و زیبایی آن کوشیدند.
 
گام دوم، تحقیق در گرایش های بزرگی است که در تحول نقد و بلاغت عربی مفید است. برخی از محققان به شناسایی فرهنگ یونانی به طور عام و به دو موضوع خطابه و شعر به طور خاص، روی آوردند که تاثیری در فلسفه ذوق عربی داشت و دیگران به تحقیقات جدید درباره روان شناسی، زیباشناسی و جامعه شناسی پرداختند. همچنین به آنچه می تواند بر طبیعت نقد ادبی و منابع آن از روح انسانیت و راه های وارد شدنش به احساسات درونی پرتو افکن شود، روی آوردند.
 
گروه سوم، دست اندرکار تحقیقات قرآنی از جنبه های گوناگونی مانند کلمه، کلمه های ناآشنا و معانی و نظم و اعجاز شدند و کوشیدند بر اساس این تحقیقات، بیشتر پدیده هایی را شرح دهند که به سلیقه عربی اسلامی اختصاص داشت، که بهترین الگو و سرمشق خود را از کتاب آسمانی در بیان و تعبیر استفاده کرد. طبیعی است که گروه زبان عربی در دانشگاه اسکندریه، در این زمینه های جدید بهره کامل برگیرد. و برای اعضای هیات علمی، تحقیقات و کتاب های مختلفی در این زمینه ها پدیدار شد.
 
در بخشی از مقدمه کتاب به خامه استاد محمد خلف الله آمده است: «کتابی که این جا تقدیم می داریم به کتابخانه عربی اسلامی تعلق دارد. این کتاب از استاد زغلول سلام، یکی از فارغ التحصیلان مشهور این رشته می باشد. وی از کسانی است که در زندگی دانشگاهی خود به دانش دوستی و تلاش در جست وجو و گردآوری تحقیقات عربی میان منطق دانشمند و سلیقه ادیب شهرت دارد. این کتاب در اصل تحقیقی است که صاحب آن به دانشگاه اسکندریه تقدیم کرد و به درجه فوق لیسانس با رتبه ممتاز نائل گشته است. استاد زغلول در این تحقیق موفق شد تصویر علمی و روشنی از نخستین کوشش هایی که دانشمندان اسلام از پایان قرن دوم تا قرن چهارم هجری انجام داده اند ترسیم کند و در کشف ویژگی های سبک قرآنی از نظر لغت، نظم و روش های تعبیر آن و پی بردن به اسرار بلاغت و اعجاز و تاثیر آن در دل ها بیان کرده اند، بر اساس این پروژه علمی، وی کوشیده است تا رابطه میان این کوشش ها و میان پژوهش هایی که از این دانشمندان و دیگران در تحقیق ویژگی های ادب عربی و اسرار زیبایی و بلاغت آن است، ثابت کند... .
اما طبیعت آن رابطه و پدیده هایش، در طی قرن ها چه بود؟ از نظر تاریخی معروف است که عرب ها وقتی که قرآن را شنیدند به شدت تحت تاثیر قرار گرفتند و در مقابل جذابیت و گیرایی نظم آن، شگفت زده و متحیر شدند. تا آنجا که شماری از روسای ایشان، برخی از جنبه های این دیدگاه را بیان کردند، مانند گفتار عتبةبن ربیعه که وقتی از پیغمبر(ص) آیه های اولیه سوره فصلت را شنید، نزد قومش برگشت. از او پرسیدند: ای ابوولید! پشت سر تو چیست؟ گفت: "پشت سرم سخنی را شنیدم که هرگز نظیر آن را نشنیده بودم. به خدا قسم! شعر و جادو و کهانت نیست. ای قبیله قریش! از من اطاعت کنید و آن را از من بدانید و این مرد را به حال خود بگذارید."
علاوه بر آن، ولید بن مغیره نیز می گوید: "به خدا قسم! سخنان او دارای حلاوت است و ریشه آن چون خرما بن، بارور و شاخه آن خرمای تازه و شیرین است."»
 
در کتاب های «سیره» نظیر این روایت، بسیار است و همه آنها در بیان تاثیر قرآن در دل عرب و در توضیح تاثیر بلاغت قرآن در وجودشان اتفاق نظر دارند. برخی از دشمنان از همان زمان به برتری جویی و ستیزه ، روی آورده بودند و گفتند: «اگر بخواهیم، مثل این را می گوییم».  پیغمبر(ص) مامور شد تا آنان را به مبارزه بطلبد که مثل آن، یا ده سوره یا یک سوره همانند آن را بیاورند. بنابراین، از این طریق خواست، ایشان را آگاه کند که ناتوانند و چنانچه انس و جن، گردهم آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند، نمی توانند همانند آن را بیاورند، هرچند برخی از ایشان پشتیبان دیگری باشند. خداوند وعده اش را محقق ساخت و ناتوانی این گروه شیوا سخن و زبان آور در مقابل مبارزه طلبی این بیان عربی منظوم به زبان ایشان و به شیوه سبک و سیاق آنان بود، ثابت و اعجاز پایدار و معجزه رسالت، استوار شد .
 
بنابر این دو پدیده، ارتباط محکمی با زندگی ادبی عربی داشته و در آغاز دعوت اسلامی ظاهر شدند. نخست؛ این کتاب، عربی مبین است که در صدر هر چیزی قرار می گیرد و ادب و بیان عرب تولید کرده و می کند. همچنین از آن زمان، دستور زندگی، معیار رفتار و نخستین اصل شریعت بوده است. طبیعی است که ذهن مسلمانان در مرحله اول توجه خاصی به این متن(قرآن)، داشته باشد. برای شرح کلمه ها، تفسیر آیه ها، شناسایی اسلوب، بیان مناقب و استنباط احکام و بسیاری از این جنبه ها در اصل آن چیزهایی درآید که ادبیات ما و دیگر ادبیات به نام «نقد ادب» می نامند و اگر ما با قرآن کریم مانوس باشیم، اسم دیگری را که فرهنگ عربی بر این تحقیقات نهاده است، ترجیح خواهیم داد. شاید این از جمله ابزاری باشد که دانشمندان اسلامی، آن کسانی که در صناعت ادب تالیف کرده اند وادار کند تا از لفظ «نقد» روی بگردانند، چون این لفظ بیان خوبی ها و بدی ها و صدور حکم بر متن نقد شده را در بر دارد.
 
دوم که با اسلام بر زندگی ادبی نقدی نزد عرب تجدید شد، اعجاز بلاغت و استواری رسالت آسمانی است؛ پدیده ای که ادبیات دیگر آن را نشناخته؛ همچنین طبیعی است که علمای عرب بدان مشغول شوند، و در بررسی آن، اذهان و استعداد خود را به کار بندند و در این تحقیق از تمام ابزارها و همه شیوه ها و فرهنگ های نو به نو، کمک گیرند. به نظر می رسد که تحقیق نقدی در اصل، در جایگاه نخست قرار دارد و به بحث سبک ها و غور در اسرار بلاغت و مقایسه میان اقسام سخن عالی می پردازد. بنابر این، از آغاز حیات اسلامی، قرآن با داشتن ویژگی متن ادبی نخستین برای این امت و دارا بودن اعجاز، در صدر قرار گرفت، چرا که ماهیتش وحی آسمانی است و اساس شریعت و قانون سامان دادن به رفتار و بهترین هدایت کننده به کارهای برتر می باشد. اگر این ویژگی ها برای کتابی فراهم آید بدیهی است که محور اهداف تفکر و تالیف در میان امت، سرچشمه بسیاری از برنامه های فرهنگی و برانگیزاننده توجه به شاخه های علمی بسیاری شود، که می تواند بر فهم این کتاب و درک اسرار آن یاری رساند.
 
کتاب حاضر در دو بخش کلی تنظیم شده که در هر بخش چند باب شکل گرفته و هرکدام از این باب ها به چند فصل تقسیم شده اند.
 کتاب اول، بررسی های نخستین قرآنی تا پایان قرن سوم هجری را در بر می گیرد (باب اول: بررسی های قرآنی شامل کوشش های اولیه تفسیر، بررسی های لغوی اسلوب قرآنی و پژوهش های میانی سبک قرآن و باب دوم: بررسی های لغت و شعر در قرن سوم شامل تحقیقات زبان، بررسی های شعر و بیان.)
 
کتاب دوم، بررسی های اعجاز قرآن (دیدگاه های نو در نقد، که از سه باب تشکیل شده است. (باب اول: تحول بررسی های بیان قرآن در سده چهارم هجری و پیدایش پژوهش های اعجاز قرآن شامل پژوهش های اعجاز قرآن، تحقیقات باقلانی برای بیان قرآن و اعجاز آن، باب دوم: تحول تحقیقات نقد در سده چهارم و چگونگی تاثیرپذیری آن از قرآن شامل تحقیقات بلاغت و علوم آن، تحقیقات نقد شعر در قرن چهارم و باب سوم؛ خلاصه.)
 
کتاب های الموازنة، من اسراراللغة، الشعر والفنون الجملیة، الاضداد، التسهیل فی علوم التنزیل، وفیات الاعیان، العمدة فی الشعر، ادب الکاتب، عیون الاخبار، تاویل مختلف الحدیث، المیسر والقداح، مشکل القرآن، البدیع، القرطین، الفهرست، النوادر، مجازالقرآن، فجرالاسلام، ضحی الاسلام، معانی الشعر، فن القول، تاریخ بغداد، الفرق بین الفرق، اعجازالقرآن، مجالس ثعلب، البیان والتبیین، الحیوان، البخلاء، دلائل الاعجاز، دراسات فی علم النفس الادبی، کشف الظنون، بیان اعجازالقرآن، تذکرة الحفاظ، الامالی، الملل والنحل، اسرارالتنزیل، مفتاح السعادة، معانی القرآن، المأثور، المطر، و چند کتاب لاتین از منابع مورد استناد نویسنده در تدوین کتاب حاضرند.
 
در انتهای این اثر، نمایه ای از آیات و اعلام نیز درج شده است.

این اثر را می توانید از کتابفروشی ادیب فقه جواهری تهیه نماید:

@ketabeadib