حاج میرزا ابوطالب اصفهانی که بحق دانشمندی محقق و ادیبی مدقق بوده نویسنده حاشیه ئی است بر کتاب «البهجة المرضة فی شرح الالفیة» تألیف جلال الدین عبدالرحمن سیوطی. حق این است که حاشیه میرزا ابوطالب از نویسنده اش بسیار معروف تر و مشهورتر می باشد یعنی این حاشیه را از زمان تالیف (بسال ۱۲۲۳) تا حال هر طالب علمی دیده و شناخته و از آن بهره برده است بدون اینکه از حالات مؤلفش جز نامی بداند.
الحمدلله رب العالمین وصلی الله علی سیدنا ونبینا محمد وعترته الطیبین الطاهرین حاج میرزا ابوطالب اصفهانی که بحق دانشمندی محقق و ادیبی مدقق بوده نویسنده حاشیه ئی است بر کتاب «البهجة المرضة فی شرح الالفیة» تألیف جلال الدین عبدالرحمن سیوطی متوفی بسال (910) از حفاظ معروف اهل سنت که اثر مذکورش بنام «شرح سیوطی» یا با تخفیف کامل «سیوطی» از کتب درسی طلاب علوم دینیه و بخصوص در نزد محصلین عراقین (ایران وبین النهرین) بیش از طلاب اهل سنت مورد توجه کامل بوده وخود شرحی است بر ارجوزۀ «الفیۀ» ابن مالک معروف متوفی (672) در علم نحو.
حق این است که حاشیه میرزا ابوطالب از نویسنده اش بسیار معروف تر و مشهورتر می باشد یعنی این حاشیه را از زمان تالیف (بسال 1223) تا حال هر طالب علمی دیده و شناخته و از آن بهره برده است بدون اینکه از حالات مؤلفش جز نامی بداند. حتی نوعاً نمی دانند که این نویسنده اهل اصفهان وازمفاخر این سامانست، و تا آنجا که راقم این سطور جستجو کرده متاسفانه نام پدر و دودمانش نیز ناشناخته اند و جز از یکی از نوادگانش که در آخر این مقالسه او را یاد می کنیم حتی یک تن دیگر از خاندان این دانشمند را تا کنون نشناخته ایم، و از قضا تاریخ فوتی هم که از او بدست آمده تقریبی و محل درگذشت و تربت او نیز مجهول میباشد، اما کتابی که ساخته و پرداخته بتنهایی چیرگی نویسنده اش را در بسیاری از علوم ادبی گواهی صادق وبرهانی لامع است.
با اینهمه، برخی از ارباب تراجم احوال خواسته اند چند سطری درباره او بنویسند که آنهم خیلی رسمی و سطحی می باشد.
اینک ما آنچه در یک فرصت اندک درباره این عالم فرزانه وفاضل یگانه که حقاً از مفاخر اصفهان بخصوص در این اعصار اخیره بوده بدست آورده ایم ذیلاً می نگاریم، و امیدواریم که دانشمندان خبیر و محققان بصیر با پی گیری بیشتر گوشه های تاریک زندگانی این نابغه زمان را بدست آورند و منتشر سازند، والله الموفق والمعین.
بنظر می رسد نخستین کسی که ترجمه حال مختصری از مرحوم میرزا ابوطالب نوشته همانا شیخ مشایخنا العلامة الکبیر آیت الله سید ابو محمد الحسن الصدر الدین الموسوی الکاظمی1 است که چند سطری در این خصوص در کتاب نفیس خود «تکملة أمل الآمل » نگاشته و اگرچه این کتاب مهم در تراجم علماء امامیه هنوز بطبع نرسیده ونسخه خطی آن نیز اینک در دسترس اینجانب نیست لکن شیخنا العلامه صاحب الذریعه2 در کتاب «الکرام البرره: 39 » باین مطلب تصریح نموده وعبارتش چنین است:
«المیرزا ابوطالب ... من العلماء الاجلاء الادباء . تلمذ علی السید علی3 مؤلف «الریاض» . له «حاشیة البهجة المرضیة، فی شرح الالفیة» فرغ منها سلخ ج 2-1213.
وله تصانیف آخر، ذکره فی «التکملة» . بقیه این عبارت پس از این نقل خواهد شد، والبته مقصود از «التکمله» همان کتاب تکملۀ أمل الآمل است که یاد کردیم.
وبعقیده راقم این سطور شرح حال مختصری که در کتاب «اعیان الشیعه 6 : 449 ط1 » لسید مشایخنا الحجة الامین الامالی (طاب ثراه)4 آمده است اگر چه بمأخذ تصریح نفرموده لکن آن نیز منحصراً مأخوذ از همان تکمله آقای صدر است چنانکه از مضمون کلامش پیداست، گوید:
«المیرزا ابوطالب صاحب الحاشیة علی شرح السیوطی علی الفیة ابن مالک فی النحو. فرغ منها سلخ جمادی الآخرة عام 1223. هو عالم فاضل بارع ماهر بالادب متکلم فقیه لغوی نحوی مفسر محدث من اجلاء تلامذة السید صاحب الریاض له مصنفات کثیرة لا یحضرنی تفصیلها» پایان کلام اعیان الشیعه.
شایان توجه است که پس از طبع و نشر مجلات اولیه اعیان مرحوم حاج شیخ عباس محدث قمی ره5 بسیاری از مطالب آنها را در کتاب مهم خود «الکنی والالقاب» با تصریح یا بدون آن وارد کرده و از جمله عین عبارت منقول فوق را در (ج 3 ص 191 ط 2) تقریبا بی کم و زیاد نقل ولکن مأخذ خود را ننوشته است، کاری که سید الاعیان هم قبل از او کرد!
اما اینکه سید صدر مطالب را از جائی نقل کرده یا خود ارتجالاً نوشته است تا کنون بر این جانب معلوم نگردیده، آنچه شایان تذکر می باشد و بسیار هم مهم است اینکه هیچ یک از بزرگانی که برای صاحب عنوان ترجمه ئی نوشته اند اعم از آنهائی که فوقاً یاد کردیم و غیر هم مانند شیخنا العلامة المدرس التبریزی6 قدس الله روحه در «ریکانستر الادب 4: 121» که فقط مطالب اعیان والکنی والذریعه را بپارسی درآورده مطلقاً از موطن ومولد او خبر نداشته و تنها عنوانی که برایش نوشته اند] میرزا ابوطالب [ است، با اینکه از حسن اتفاق وبخت مساعد خود آن جناب باین موضوع بسیار مهم در کتاب نفیس عزیزش «حاشیه سیوطی» تصریح فرموده است، در مبحث غیر منصرف آنجا که گوید: «واصبهان علم لبلدة فی ایران هی موطننا ومحل اقامتنا، وهی معربة من سپاهان ای العساکر فأبدل سینها المفتوحة عند التعریب صاداً ساکنة ولحق فی اولها ألف للابتداء بها وقلب الباء العجمیه بالباء العربیة، والمشهور قلب بائها بالفاء. قیل انما سمیت به لانها کانت منشأ الجنود والعساکر قبل هذا الزمان وسپاه بالعربیة الجند وسپان جمعه». صفحه 236 نسخه مطبوعه سنه 1290.
چنانکه ملاحظه می شود مرحوم میرزا ابوطالب خود در کتابش بوطن ومحل اقامتش که اصفهان بوده تصریح نموده وکسانی که او را در کتب تراجم خود نوشته اند باین مطلب واقف نگردیده وفقط بذکر نامش قناعت کرده اند، لکن عالم فاضل جلیل القدر آقای حاج شیخ ضیاء الدین حدائق معروف به ابن یوسف شیرازی (دام عمره) در جلد دوم کتاب نفیس خود «فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار: ص 329 ط طهران» که نسخه ئی خطی از حاشیه سیوطی مورد بحث را که بسال 1260 کتابت شده معرفی کرده اند درباره مؤلف آن گویند: «نگارنده این تعلیقه و حاشیه حاج میرزا ابوطالب اصفهانی از علماء قرن سیزدهم هجری ومعاصر با فتح علی شاه قاجار بوده و بسال 1223 تالیف آن بپایان رسیده ... در کتب رجال و سیر بشرح حال این مؤلف ومؤلفات ایشان دست نیافتم» انتهی.
در کلام آقای ابن یوسف اولاً تصریح به حاجی بودن و ثانیاً به اصفهانی و ثالثاً از علما بودن صاحب عنوان شده لکن مأخذی ذکر نکرده اند، شاید یادداشتی در «آغاز وانجام نسخه خطی بوده است، یا اینکه در برخی از چاپهای متعدد حاشیه چنین مطالبی از طرف ناشرین نوشته شده باشد، و آقای حاج مشار (ایده الله تعالی) نیز که در کتاب مؤلفین کتب چاپی 1: 174 «دو سه سطری راجع بصاحب عنوان آورده تنها مأخذ خود را «کنی و القاب » محدث قمی ذکر کرده لکن عنوان را ] میرزا ابوطالب اصفهانی متوفی 1237[ قرار داده اند که واضح است اصفهانی بودن و سال فوت در کتاب مرحوم محدث قمی نیامده ولابد از جلد ششم «الذریعه : 29» گرفته اند، چه شیخنا العلامة الطهرانی در آنجا گوید:
الحاشیة علیها (یعنی علی البهجة المرضیة) للمیرزا ابی طالب الاصفهانی الفاضل الادیب المتوفی طریق الحج (1238) فرغ من التألیف فی آخر ج 2- 1223، الخ سپس در غلطنامه همان جلد ششم آمده است که (1238) خطا وصواب آن (1237) است. و در اینجا لازم است باین مطلب نیز تذکر دهیم که صاحب «ریحانة الادب» بدون توجه بغلطنامه ذریعه سال فوت را طبق متن آن کتاب (1237) نوشته و از شیخنا العلامه مرحوم آقا میرزا محمد علی معلم7 حبیب آبادی (قدس الله نفسه) کمال تعجب را داریم که آنمرحوم با عنایت کاملی که بکتاب ذریعه داشته چگونه از این غلط چاپی غفلت نموده ونسخه خود را طبق غلطنامه تصحیح نفرموده وچند سطر معمولی که راجع بصاحب عنوان در «مکارم الاثار» نوشته ذیل وقایع (1238) آورده ومتأسفانه ما نیز بهنگام طبع جلد چهارم آن کتاب (ص 1061) اعتماداً علیه ره تحقیقی نکرده وتوضیحی نداده ایم.
جلد ششم ذریعه بسال 1366 طبع منتشر گردید و مأخذ مؤلف در مورد تاریخ وفات میرزا ابوطالب برما مجهول بود تا اینکه ده سالی پس از آن جلد اول کتاب «نقباء البشر» صاحب الذریعه چاپ شد و بدستمان رسید و دیدیم که در آنجا پس از عبارت سابق الذکر (در ص 1) یعنی بعد قوله (ذکره فی التکمله) گوید:
«وتوفی فی طریق الحج (1237) کما ارخه معاصره السید حسن الموسوی الاصفهانی، فقد استنسخ حاشیة المذکورة فی (1239) وکتب علی ظهرها تاریخ وفات المؤلف انه قبل ذلک بسنتین والنسخة باصفهان عند حفید کاتبها السید مصلح الدین بن محمد تقی المعروف بالمهدوی» انتهی.
با دیدن این موضوع در کرام حل مشکل مأخذ تاریخ وفات شد، اما باز چنانکه ملاحظه میشود مؤلف در این شرح حال (از روی غفلت یا احتیاط) به اصفهانی بودن میرزا ابوطالب اصفهانی هیچگونه اشاره ئی نفرموده است.
با وجود الفت ومصادقتی که سی و پنج سال است بین اینجانب جناب سید فاضل صالح محترم آقای حاج سید مصلح الدین مهدوی سلمه الله تعالی برقرار بوده چون تصور حاجتی نمی رفت نسخه حاشیه موصوفه را در این مدت از ایشان نخواسته بودیم تا اینکه در این ایام بمناسبتی ناچار بتحقیق در این موضوع گردیده، اولاً نسخه خطی یاد شده از را از جناب آقای مهدوی طلبیدیم که معظم له با لطف خاص خود آنرا مرحمت فرموده و ثانیاً برای اطمینان خاطر از شخص آقای مهدوی چگونگی اطلاع شیخنا العلامه صاحب الذریعه را از این نسخه جویا شدیم که معظم له اظهار داشتند در اوائل سنه 1363 بنجف اشرف مشرف و بملاقات آن مرحوم نائل آمده و اطلاع وجود نسخه موصوفه حاشیه و تواریخ مرقوم در آن را بشرحی که در جلد ششم ذریعه و کرام آمده بایشان داده اند.
بعد از این مذاکره با آقای مهدوی یقین کامل حاصل شد که منحصراً اطلاع مرحوم صاحب الذریعه درباره تاریخ وفات میرزا ابوطالب از ناحیه آقای مهدوی است ولاغیر.
اینک بپردازیم بکیفیت نسخه خطی حاشیه سیوطی؛
این نسخه کامل که دارای 232 صفحه باندازه تقریبا وزیری است تماماً بخط مرحوم آقا سید محمد حسن بن محمد تقی موسوی اصفهانی (متولد حدود 1207 متوفی 1263) که از سادات علما و علماء سادات اصفهان و دارای تالیفات عدیده بوده و آنرا بسال (1239) از روی نسخه اصل خط محشی استنساخ نموده چنانکه خود در پایان نسخه چنین نوشته است:
«وقد کتب من نسخة المصر فی سنة تسع وثلثین ومائتین بعد الالف 1239 بعد از آن خاتم «عبده محمد حسن الموسوی» وبعد این عبارت باز بخط خود کاتب نسخه «وقد فاز الی رحمة الله الغنی مصنفه قبل ذلک بسنتین فی طریق مکه، رحمةالله علیه» انتهی.
واگر چه کاتب در اینجا نام خود را ننوشته، لکن علاوه بر اینکه در مواضع بسیار در سراسر نسخه تعلیقاتی از خود نگاشته و در همه مواضع نام خود را بصورت «محمد حسن الموسوی» قید کرده است، خط آن مرحوم بقرینه تالیفات بسیاری که از وی باقی مانده و بنظر اینجانب رسیده کاملا در نزد حقیر و هم نزد نواده فاضل محترم کاتب یعنی جناب آقای مهدوی که مالک فعلی این نسخه هاست معروف و معلوم وجای هیچ شبهه ئی نیست.
در اینجا باین نکته نیز اشارت لازم است که اگرچه مرحوم آقا سید محمد حسن موسوی بعین سال فوت میرزا ابوطالب تصریح نفرموده لکن بنظر می رسد که برای ایشان محقق بوده است که آن مرحوم دو سال قبل از تاریخ استنساخ حاشیه (که 1239 بوده) در راه مکه فوت شده است و آن بناچار سال 1237 خواهد بود.
عجالةً بیش از این مقدار از احوال مرحوم میرزا ابوطالب اطلاعی نداریم و شاید اگر نسخ دیگری از حاشیه بدست آید یا خاندان او شناخته شود چیزی دقیق تر حاصل گردد، اما راجع بشاگردی آنمرحوم در نزد صاحب «ریاض المسائل» و اینکه تالیفات دیگری نیز داشته که این مطالب برای اولین بار در تکمله «امل الامل » عنوان شده نیز راقم این سطور را آگاهی در دست نیست، لعل الله یحدث بعد ذلک امراً.
ضمناً با تمام وصف علمیت صاحب عنوان معلوم می شود که وی چندان از مشاهیر علماء اصفهان ومشار با لبنان نبوده، چون مطلقاً بوجه من الوجوه نامی از او در کتاب مستطاب «روضات الجنات» دیده نمی شود، اگر چه این مطلب منافات با علمیت و کمال او ندارد، وچه بسیار از اینگونه دانشمندان لا سیما متخصصان در برخی از علوم وفنون، مقارب زمان صاحب روضات (اعلی الله تعالی مقامه) یا معاصر آن مرحوم در اصفهان وجاهای دیگر میزیسته اند، لکن چون از مشاهیر نبوده اند نامشان در روضات نیامده است.
معذلک از آنجا که کتاب سیوطی «البهجة المرضیة فی شرح الالفیة» یکی از کتب مهم درسی طلاب از قدیم الایام الی الآن وبسیاری از مطالب آن محتاج توضیح وتفسیر بوده ومرحوم میرزا ابوطالب که علی القاعده خود یکی از مدرسین آن کتاب بوده، وچنانکه در مقدمه حاشیه اش متعرض شده آنرا بخاطر استفاده مشتغلین بکتاب سیوطی تالیف کرده و اتفاقاً حاشیه بسیار مفیدی از کار درآمده، لهذا از همان زمان نویسنده شهرت یافته و طلاب و مشتغلین آنرا استنساخ می نموده اند تا هنگامیکه چاپ سنگی در ایران رواج یافته و بکرات چه مسقلاً وچه درهاش کتاب سیوطی آنرا بطبع رسانیده اند. واینک یک نسخه خطی از اصل کتاب در دست
اینجانب است که کاتب آن جد امجدامی حقیر مرحوم حجة الاسلام حاج میرسید علی موسوی چهار سوقی فرزند مرحوم عالم بزرگ حاج میر سید محمد برادر بزرگتر صاحب روضات الجنات اقدس الله ارواحهم، و در سال 1269 کتابت نموده و از اول تا آخر نسخه بسیاری از حواشی مرحوم میرزا ابوطالب را هم در هاش نوشته همچنانکه مقداری از تعلیقات دیگران را بر سیوطی نیز قیده کرده است، و در همین نسخه والد اینجانب مرحوم حجة الاسلام آقا میرزا سید محمد هاشم روضاتی تعلیقاتی بر چندین موضع از حاشیه میرزا ابوطالب مرحوم فرموده که بسیار مغتنم است. بهرجهت کتاب مورد بحث ومؤلف محققش از آغاز قرن 13 همه جا معروف و مشهور و مشار با لبنان بوده اند و اینجانب مستبعد نمی دانم که مرحوم آقا سید محمد حسین موسوی کاتب نسخه سابق الذکر خود نیز از جمله شاگردان میرزا ابوطالب و از دوستان و مراودین فرزندانش بوده که پس از فوت آن مرحوم نسخه اصل حاشیه را بدست آورده و استنساخ کرده است، وچون سید معزی الیه ساکن محله خواجو بوده اینجانب مجرد احتمالی می دهد که مرحوم میرزا ابوطالب نیز در همان محله که از محلات مشهور قدیمی و در جنوب شرقی داخل شهر اصفهان واقع است ساکن بوده و شاید (بصرف احتمال) میرزا ابوطالب خواجوئی که فقط بهمین اندازه نامش در ظهر نسخه ئی نفیس از کتاب شریف در «تهذیب الاحکام» شیخ طوسی آمده باین عبارت( عاریه از میرزا ابوطالب خواجوئی) همین صاحب عنوان، یعنی محشی سیوطی باشد، و این نسخه که در غره ع 1/1244 بتملک آیة الله صاحب روضات (بابتیاع) درآمده اینک در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است و شاید با مراجعه دقیق بآن نسخه اثری دیگر از صاحب عنوان درآن یافت شود و هذا صرف احتمال.
در خاتمه این مقاله ذکر این مطلب نیز لازم است که اعتماد السلطنه محمد حسن (متوفی 1313) در کتاب نفیس «المآثر والآثار: ص 226» نیز نامی از مرحوم میرزا ابوطالب بمیان آورده و او را صریحاً (اصفهانی) وصف کرده است، و این بمناسبت ذکری از نواده آن مرحوم است که در باب دهم (مخصوص احوال مشاهیر زمان ناصر الدین شاه) عنوان شده و در آنجا گوید که جمعی از اعقاب میرزا ابوطالب بطهران منتقل شده اند و این است عین عبارت آن کتاب که بسال 1306 قمری در طهران بطبع رسیده : «میرزا محمد حسین از نژاد میرزا ابوطالب اصفهانی محشی شرح سیوطی است بر الفیه ابن مالک. اسلافش در معیت اسلاف سر کار شریعتمدار میرزا زین العابدین امام جمعه از اصفهان به طهران آمده اند و در این خاندان کرم و فتوت آنچنان همی بوده و هستند که سلمان در دوره عصمت و نبوت. ومشار الیه خود در فن سکوک و سجلات که علامه آملی در «نفائس الفنون» آنرا از فروع علوم شرعیه شمرده است و شرحی در قواعد آن برنگاشته، مهارتی فائق وحذقی لایق دارد، کتب شروط و معاملات و عقود و ایقاعات که در محضر شریف جناب مستطاب امام جمعه مومی الیه می گذرد و جمله به تعبیر و تحبیر اوست وشرعیات ملل مختلفه دارالخلافه نیز از وزارت جلیله امور دول خارجه و ملل متباینه داخله به بیان و بنان او راجع گردیده وهم غالباً در مسجد سلطانی دارالخلافه از جانب جناب امام سابق الالقاب بانشاد خطب رسمیه میپردازد ومناسب هر وقت را خطابه از خاطر خویش می آغازد. اینک از چند سال می باشد که بر حسب حکم همایونی بلقب معتمد الشریعه مدعو است و در تحت تشریف دولتی مخبو».
۱. ولادت آقا سید حسن صدر ۱۲۷۲ وفات ۱۳۵۴.
۲. تولد مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ طهرانی ۱۲۹۳ وفات ۱۳۸۹.
۳. ولادت مرحوم میر سید علی طباطبایی ۱۱۶۱ وفات ۱۲۳۱.
۴. تولد مرحوم حاج سید محسن امین ۱۲۸۴ وفات ۱۳۷۱.
۵. ولادت محدث قمی حدود ۱۲۹۴ وفات ۱۳۵۹.
۶. تولد میرزا محمد علی مدرس ۱۲۹۶ وفات ۱۳۷۳.
۷. تولد مرحوم معلم حبیب آبادی ۱۳۰۸ وفات ۱۳۹۶.
