مشخصات عمومی
دسته بندی: قرآن و حدیث
موضوع اصلی: حدیث و رجال
موضوع فرعی: حدیث و رجال
نوبت چاپ: 1
وزن: 1055 گرم
سایر مشخصات
سال انتشار: 1402
نگارش: تألیف
زبان: عربی
قطع: وزیری
نوع جلد: گالینگور
بصائر الدرجات
اطلاعات کتاب
نویسنده ابن فروخ صفار قمی (متوفی ۲۹۰)
موضوع امامت، چهارده معصوم
سبک روایی
زبان عربی
مجموعه ۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی
تاریخ نشر ۱۴۰۴ ق
بَصائِرُ الدَّرَجاتِ الکُبْری فی فَضائلِ آلِ مُحمّد مشهور به بصائر الدرجات، از منابع حدیثی شیعه، تألیف ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار، معروف به صفار قمی (متوفی ۲۹۰ق) از اصحاب امام حسن عسکری(ع) و علمای مشهور در قرن سوم هجری قمری. این کتاب، اثری روایی با رویکرد کلامی است که احادیث آن درباره مسئله امامت، شناخت امام و فضائل ائمه و به‌ویژه علم امامان است. بسیاری از بزرگان و عالمان دین، آن را توثیق و در شمار مصادر کتب خویش ذکر کرده‌اند.
درباره مؤلف
مقالهٔ اصلی: محمد بن حسن صفار
محمد بن حسن بن فروخ صفار از اصحاب امام حسن عسکری(ع) و از چهره‌های سرشناس اصحاب و راویان حدیث به شمار می‌آید. او را می‌توان از بزرگان قرن سوم هجری برشمرد.
انتساب و اصالت کتاب
سعد بن عبدالله قمی، محدث هم‌عصر صفار نیز کتابی به همین نام داشته است که معمولاً با کتاب بصائر الدرجات موجود متفاوت دانسته می‌شود.[۱] بنابر نقل شیخ طوسی این کتاب چهار جزء داشته است.[۲] خلاصه‌ای از این کتاب به قلم حسن بن سلمان الحلی بر جای مانده و با عنوان مختصر بصائرالدرجات چاپ شده است.
بنابر نظر برخی پژوهشگران، بصار الدرجاتی که به محمد بن الحسن الصفار منسوب است در حقیقت روایتی است از کتاب سعد بن عبدالله قمی. بر اساس این فرضیه محمد بن یحیی العطار که معاصر با سعد بن عبدالله بوده بخشی از احادیث کتاب بصائر الدرجات را به شیوه استخراج، در متن جدیدی بازسازی کرده و نام واسطه احادیث یعنی سعد بن عبدالله را حذف کرده است و البته پاره‌ای از روایات نیز به آن افزوده شده است. قرار گرفتن نام محمد بن حسن الصفار در ابتدای روایات نیز از آن روست که محمد بن یحیی در این کتاب احادیث زیادی را از طریق محمد بن حسن صفار نقل کرده و در واقع روایات سعد را از طریق استاد خود محمد بن حسن صفار نقل کرده است.[۳]
از سوی دیگر برخی بر این نظرند که اصل کتاب بصائر الدرجات از محمد بن حسن صفار بوده که سعد بن عبدالله اشعری آن را مختصر و شیخ حسن بن سلیمان نیز بخش‌هایی از آن مختصر را گزیده کرده و گاه روایاتی را نیز بدان افزوده است و از همین روست که بسیاری از روایات این کتاب با روایات بصائر الدرجات صفار همسانی دارد.[۴]
بر اساس گزارش‌های موجود، ظاهراً کتاب بصائر الدرجات در ابتدا حجم کمی داشته و نویسنده بعداً در نسخه‌ای دیگر بر حجم آن افزوده است. از همین رو دو نسخه از بصار الدرجات موجود بوده که یکی به بصائر الدرجات الصغری و دیگری به بصائر الدرجات الکبری شهرت داشتند و نسخه موجود چاپ شده این کتاب همان بصائر الدرجات الکبری است.[۵]
محتوا
کتاب بصائر الدرجات حاوی ۱۸۸۱ حدیث است و ده بخش اصلی دارد که هر بخش مشتمل بر ۱۰ تا ۲۴ باب است. اغلب احادیث این کتاب کامل است و در آن‌ها تعلیق یا ارسال دیده نمی‌شود.[۶] شیخ حر عاملی این کتاب را دارای دو نسخه کوچک و بزرگ دانسته که هر دو نسخه منسوب به فروخ صفار است.[۷]
این کتاب در شمار منابع حدیثی ـ کلامی به‌شمار می‌آید و احادیثی در باب علم، از جمله فریضه بودن طلب علم، ثواب عالم و متعلّم و برتری عالمان آغاز و با نقل احادیثی در مورد آل محمد(ص) و علم امامان و فضیلت و ولایت ایشان ادامه می‌یابد. مطالبی که در این کتاب درباره آن‌ها احادیث بسیار نقل شده، عبارت است از:
وجوب اطاعت از اهل بیت پیامبر(ص) و مودّت نسبت به ایشان.
معدن علم و مفاتیح حکمت بودن ائمه اطهار(ع).
حجت خداوند و متولیان امر الهی بودن وی.
وارث علم انبیاء بودن آنان.
علم تفسیر و تأویل قرآن نزد ایشان و خالی نبودن زمین از امام.[۸]
سبک نگارش
با آن که این اثر قدمت زیادی دارد، اما فصل‌بندی خوبی بر تمام آن حاکم بوده و مؤلف، عناوین متعددی را برای ابواب انتخاب کرده و در مواردی که عنوانی برای روایات نیاورده، آن را ذیل «باب نادر» آورده است. یکی از ویژگی‌های این کتاب آن است که مؤلف آن، همه اسناد روایات خود را به طور کامل ذکر می‌کند و با سه یا چهار واسطه از امام معصوم نقل می‌کند. وی درباره روایات هیچ‌گونه اظهار‌نظری ندارد و فقط به نقل ویژگی عمومی و کلی ائمه پرداخته است.[۹]
اعتبار کتاب و راوی آن
بصائرالدرجات از کتاب‌های معتبر و مورداعتماد شیعه است. کلینی در کتاب کافی [۱۰] و علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار[۱۱] و شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعه،[۱۲] از آن روایت کرده‌اند؛ ضمن معتبر شمردن این کتاب، آن را در شمار مصادر و منابع خود آورده‌اند. مدرس تبریزی از این کتاب به بزرگی یاد می‌کند.[۱۳]
محمدعلی امیرمعزی شیعه‌پژوه این کتاب را قدیمی‌ترین منبع شناخته‌شده امام‌شناسی باطنی در مذهب امامیه می‌داند.[۱۴]
چاپ
این اثر تا سال‌های طولانی، فقط یک چاپ داشت و در سال‌های اخیر چاپ‌های دیگری از روی همان نسخه انجام شده است.یکی از نسخه‌های چاپ شده کتاب بصائر الدرجات با تصحیح میرزا محسن کوچه باغی توسط انتشارات اعلمی تهران صورت گرفته است.یکی دیگر از چاپ‌ها در سال ۱۴۰۴ق به‌همت کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم منتشر شده است.
پانویس
صفار قمی، مقدمه بصائرالدرجات، ۱۴۰۴ق، ص ۴.
طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص ۷۵.
انصاری، تبارشناسی کتاب بصائرالدرجات و نویسنده آن، ۱۳۸۸ش، ص۴۶.
جباری، مکتب حدیثی قم، ۱۳۸۴ش، ص۲۸۳.
جباری، مکتب حدیثی قم، ۱۳۸۴ش، ص۲۷۷.
دهقانی، نگاهی به کتاب بصائر الدرجات، ۱۳۸۲ش.
حر عاملی، اثبات الهداه، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۴۹.
دهقانی، نگاهی به کتاب بصائر الدرجات، ۱۳۸۲ش.
کردنژاد، پیشینه و سیر مناقب‌نویسی و مثالب‌نویسی، ۱۳۹۱ش، ص۷۰.
کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۷۷، ۲۲۹، ۲۳۵ و...
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۶ و ۲۷.
حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۴ق، ج ۲۰، ص ۳۹.
مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۴۵۳.
امیرمعزی، «صفار قمی و کتاب بصائر الدرجات»، ص۸۳.
منابع
امیرمعزی، محمدعلی، «صفار قمی و کتاب بصائر الدرجات»، فصلنامه امامت‌پژوهی، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۰ش.
انصاری، حسن، «تبارشناسی کتاب بصائرالدرجات و نویسنده آن»، کتاب ماه دین، شهریور ۱۳۸۸، شماره ۱۴۳.
جباری، محمدرضا، مکتب حدیثی قم، قم، کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه و مکانت فرهنگی قم، ۱۳۸۴ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۴۲۵ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
دهقانی، مهدیه، نگاهی به کتاب «بصائر الدرجات»، حدیث اندیشه، بهار و تابستان ۱۳۸۲، شماره ۵ و ۶.
صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، تحقیق: میرزا حسن کوچه‌باغی، تهران، منشورات الأعلمی، ۱۴۰۴ق/۱۳۶۲ش.
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، تحقیق: شیخ جواد قیومی، مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
کردنژاد، نسرین، پیشینه و سیر مناقب‌نویسی و مثالب‌نویسی، حسنا، بهار ۱۳۹۱ش، شماره ۱۲.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ش.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش.
