کتاب رجال البرقی اثر احمد بن محمد بن خالد البرقی نشر بوستان کتاب

مشخصات عمومی
دسته بندی:     قرآن و حدیث
موضوع اصلی:     حدیث و رجال
موضوع فرعی:     حدیث و رجال
نوبت چاپ:     1
وزن:     465 گرم
سایر مشخصات
سال انتشار:     1402
نگارش:     تألیف
زبان:     عربی
قطع:     وزیری
نوع جلد:     گالینگور

   
نویسنده    احمد بن محمد بن خالد برقی
موضوع    علم رجال
زبان    عربی
مجموعه    ۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر    موسسه امام صادق(ع)
تاریخ نشر    ۱۴۳۳ ق

رجال برقی از نخستین منابع رجالی شیعه است. این کتاب با عنوان طبقات الرجال یا الطبقات نیز شناخته می‌شود و در آن نام ۱۴۵۱ راوی حدیث به ترتیب طبقات آن‌ها ذکر شده است. بنابر دیدگاه رایج، این اثر تألیف احمد بن محمد بن خالد برقی (۲۷۴ یا ۲۸۰ق)، از اصحاب امام جواد(ع) و امام هادی(ع) است. برخی محققان با توجه به شواهد موجود، احتمال انتساب کتاب به نوه احمد بن محمد را تقویت کرده‌اند. برخی نیز معتقدند این کتاب، محصول تلاش خاندان برقی است.
اهمیت

نام اصلی این کتاب طبقات الرجال یا الطبقات است که بنا بر نظر مشهور تألیف احمد بن محمد بن خالد برقی بوده و با عنوان رجال البرقی نیز شناخته می‌شود. رجال برقی یکی از اصول پنج‌گانه رجالی شیعه (الأصول الرجالیة الخمسة) به حساب می‌آید و در کنار رجال کشی، رجال نجاشی، رجال شیخ طوسی و فهرست شیخ طوسی، نخستین کتاب‌های رجالی شیعه را تشکیل می‌دهند.[۱] به عقیده سید موسی شبیری زنجانی، رجال برقی یکی از منابع رجال شیخ طوسی است.[۲] اهمیت دانش رجال در فرایند اجتهاد و امتیاز خاصی که رجالیون برای قدمت منابع رجالی در نظر گرفته‌اند، کتاب برقی را به منبعی مهم در فقه استدلالی تبدیل کرده است.[۳]
اختلاف در مورد نویسنده

مؤلف کتاب الرجال، یکی از افراد خاندان برقی است، که البته درباره هویت دقیق وی اختلاف نظر وجود دارد. خاندان برقی از شیعیانی بودند که پس از کشته شدن جدّ بزرگ خاندان (محمد بن علی برقی) به دست امویان، از کوفه به قم هجرت کردند. بنابر نظر مشهور این کتاب به احمد بن محمد بن خالد برقی منسوب است. نجاشی، ابن بطة و سید موسی شبیری زنجانی همین نظر را صحیح می‌داند.[۴] در این کتاب به هنگام شرح حال برقی، خودش را از یاران امام جواد(ع) و امام هادی(ع) معرفی کرده است.[۵]

نام احمد برقی در سند ۸۳۰ روایت ذکر شده است و حدود ۱۳ راوی از وی روایت کرده‌اند.[۶] او حدود یکصد کتاب در تفسیر و حدیث و رجال تألیف کرده که المحاسن، افاضل الاعمال، اخص الاعمال،‌ المساجد الاربعة از مهم‌ترین آثار اوست.[۷] شهرت احمد برقی به قدری است که در میان علمای اهل سنت اشخاصی مانند ذهبی، صفدی، ابن حجر و زرکلی شرح حال برقی را نگاشته‌اند.[۸] شاید شهرت وی در رجال، نه به سبب تألیف کتاب حاضر، بلکه به سبب تألیف آثار رجالی دیگری باشد که اکنون باقی نمانده است.[۹]

عده‌ای معتقدند که رجال برقی از تألیفات پدر احمد، یعنی (محمد بن خالد برقی) است که از یاران امام موسی کاظم (ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بوده است. همچنین قول دیگری مطرح شده که طبق آن احتمال تألیف کتاب توسط نوه احمد، به نام احمدبن عبدالله بن احمد برقی که از مشایخ ثقة الاسلام کلینی است، تقویت می‌گردد.[۱۰] این اقوال با توجه به محتویات کتاب و پس از شناخت رجالی که نام آنان ذکر شده، قابل بررسی است. از همین رو با توجه به ذکر یاران امام حسن عسکری(ع) در این کتاب، احتمال انتساب کتاب الرجال به نوه احمد برقی تقویت شده است. البته این احتمال هم وجود دارد که رجال البرقی محصول تلاش خاندان برقی باشد. به این صورت که نوه این خاندان، یعنی احمد بن عبدالله بن احمد برقی، تألیف محمد بن خالد برقی و احمد بن محمد بن خالد برقی را به اتمام رسانده و همراه با اضافات خود به عنوان یک کتاب رجالی جامع منتشر کرده است.[۱۱]
ویژگی‌ها

رجال برقی از جمله آثار رجالی است که به ترتیب طبقات راویان تألیف شده است. در این روش، راویان احادیث بر اساس طبقه‌ای که به آن تعلق داشته‌اند یا به عبارت دیگر، بر اساس زمانی که در آن زیسته‌اند و امامی که از او روایت کرده‌اند، فهرست می‌شوند.

از میان منابع پنج‌گانه رجالی، رجال برقی، در کنار رجال شیخ طوسی، در همین دسته قرار دارد. در این رویکرد، دسترسی محققان به طبقه راوی و تشخیص روایات مرفوعه (روایتی که نام بعضی از راویان آن حذف شده باشد)، آسان‌تر می‌گردد.[۱۲]

رجال برقی در مجموع ۱۴۵۱ راوی را معرفی کرده است که در مقایسه با چهار کتاب رجالی دیگر (رجال نجاشی با ۱۲۶۹ راوی، رجال کشی با ۱۱۵۱ راوی، رجال شیخ طوسی با ۶۴۲۹ راوی و الفهرست شیخ طوسی با ۹۱۲ راوی) در مرتبه دوم قرار دارد.[۱۳] این اثر پس از ذکر راویان احادیث به ترتیب تاریخی و از عصر پیامبر اسلام(ص) تا زمان امام عسکری(ع)، اسامی راویان زن را نیز به همین ترتیب ذکر کرده است.[۱۴]

برقی کتابش را با معرفی اصحاب رسول خدا(ص) آغاز کرده است و نخستین نام از آنِ سلمان ابن الإسلام، آزاد شده پیامبر(ص) است.[۱۵] و آخرین نام در اصحاب رسول خدا(ص) عرفة الأزدي است. پایان بخش معرفی شش نفر از مهاجرین و شش نفر از انصار است که با خلافت ابوبکر مخالفت کردند. مهاجرین عبارتنداز: ابوذر، سلمان، خالد بن سعید، مقداد، بریده اسلمی وعمار و انصار عبارتند از: خزيمة بن ثابت، سهل بن حنیف، و ابو الهیثم بن تیهان، قیس بن سعد بن عباده خزرجی، ابی بن کعب و ابوایوب انصاری. خالد بن سعید بن عاص نخستین کسی بود که با خطاب قراردادن ابوبکر به فضائل امیرالمؤمنین و اهلبیت(ع) از زبان پیامبر(ص) در روز جنگ قریظه اشاره کرد که پیامبر(ص) امیرالمؤمنین را از سوی خداوند به عنوان امام پس از خویش و اهلبیتش را به عنوان وارثان پس از خویش معرفی کرد. [۱۶]
نقد مولف و اثر

رجال برقی در عین شهرت بسیار، در مباحث تخصصی علم رجال با دو انتقاد همراه است: اصل انتساب کتاب به خاندان برقی پذیرفته شده است، اما در انتساب آن به احمد برقی ملاحظاتی وجود دارد. به گفته شیخ طوسی و نجاشی، احمد برقی ثقه بوده ولی از راویان ضعیف روایت کرده و بر روایات مرسل (بدون سند کامل) تکیه کرده است.[۱۷] البته با فرض این‌که کتاب از آثار احمد برقی نباشد، اشکال فوق متوجه این اثر نخواهد بود. نقطه ضعف دیگر رجال برقی را در این دانسته‌اند که تنها نام راوایان احادیث را در طبقات مختلف ذکر کرده، اما اشاره‌ای به میزان اعتبار آنان نداشته است.[۱۸]
نسخه‌های خطی و چاپی

تا کنون شش نسخه خطی از این کتاب مورد استناد محققان و مصححان قرار گرفته است، که عبارتند از: دو نسخه در کتابخانه محدث ارموی؛[۱۹] یک نسخه در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی؛[۲۰] یک نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی؛[۲۱] یک نسخه در مرکز احیاء تراث اسلامی؛[۲۲] سید کاظم موسوی میاموی، مصحح نخستین چاپ کتاب، از رویت نسخه‎ای دیگر خبر داده، اما مشخصات آن‌ را ذکر نکرده است.[۲۳]

رجال برقی چهار نسخه چاپ شده نیز دارد:

    تصحیح سید کاظم موسوی میاموی و زیر نظر سیدجلال‌الدین محدث ارموی، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
    تحقیق جواد قیومی اصفهانی، موسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق.
    تحقیق دکتر ثامر کاظم عبدالخفاجی، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۲۸ق.
    تحقیق و تعلیق حیدر محمد علی بغدادی، اشراف آیت‌الله جعفر سبحانی، موسسه امام صادق (ع)، ۱۴۳۳ق.